انقلاب صنعتی دوره‌ای از اواخر قرن هجدهم تا قرن نوزدهم میلادی بود که در آن تغییرات بزرگی در کشاورزی، تولید و صنعت و حمل‌و‌نقل ایجاد شد و تکنولوژی‌های تازه‌ای در عرصه‌های مختلف ظهور کرد.
مونا مشهدی رجبی:
انقلاب صنعتی دوره‌ای از اواخر قرن هجدهم تا قرن نوزدهم میلادی بود که در آن تغییرات بزرگی در کشاورزی، تولید و صنعت و حمل‌و‌نقل ایجاد شد و تکنولوژی‌های تازه‌ای در عرصه‌های مختلف ظهور کرد.
این تحولات بزرگ در عرصه صنعت و تکنولوژی تاثیرات عظیمی‌روی شرایط اقتصادی - اجتماعی جهان و حتی فرهنگ بر جای گذاشت و باعث شد تا دوره‌ای تازه از زندگی بشر بر روی زمین رقم بخورد. این تحول بزرگ از کشور انگلیس آغاز شد و به تدریج به سراسر اروپا گسترش پیدا کرد و به دنبال آن کشورهای آمریکای شمالی و سپس تمامی‌دنیا تحت تاثیر آن قرار گرفتند. از اواخر قرن هجدهم به تدریج، ماشین‌آلات صنعتی جایگزین نیروی کار انسانی یا حیوانات شدند و راندمان کاری صنایع ارتقا یافت. اولین ماشین‌آلات صنعتی، ماشین‌آلاتی بود که برای صنعت نساجی استفاده می‌شد و زمینه‌ساز توسعه این صنعت شد. پدیده‌ای که «رابرت‌هال» -استاد دانشگاه ییل- آن را «انقلاب صنعتی جهشی» می‌داند.
به دنبال انقلاب صنعتی، سرمایهگذاریهای زیادی در ساخت کانال‌ها و جاده‌ها و راه‌آهن صورت گرفت و حجم تجارت در دنیا در عرض کمتر از 50 سال سه برابر شد و این تازه آغاز راهی بود که کشورهای دنیا را همچون یک زنجیر به هم متصل کرد. با وجود اینکه عرضه ماشین‌آلات صنعت نساجی و به دنبال آن ماشین‌آلات صنعت فولاد‌سازی اولین مرحله انقلاب صنعتی در دنیا را رقم زد ولی گام اصلی در جهت صنعتی شدن دنیا پنجاه سال بعد از انقلاب اول برداشته شد و این زمانی بود که در تاریخ به نام «انقلاب صنعتی دوم» نامیده می‌شود. معرفی نیروی بخار و به دنبال آن ساخت ماشین‌های بخار نقطه عطفی در تاریخ زندگی بشر محسوب می‌شود. انقلاب دوم صنعتی که ساخت نیروگاه‌های بزرگ برق و آب و تکنولوژی‌های مختلف صنعتی را به همراه داشت با توسعه صنعت شیشه‌سازی و صنعت چاپ و ماشین‌آلات صنعتی و مواد شیمیایی مورد استفاده در تولید و حتی کشاورزی و صنایع معدنی ادامه پیدا کرد.
تاثیر انقلاب صنعتی بر کاهش فقر
پیش از آغاز انقلاب صنعتی، بیش از 70 درصد از ساکنان کشورهای اروپایی و آمریکا در فقر زندگی می‌کردند و توان تامین معاش خود را نداشتند. در این سال‌ها شمار زیادی از مردم دچار سوء‌تغذیه بودند و مشاغل کاذب و غیرتولیدی، شغل اصلی 50 درصد از ساکنان این کشورها بود ولی بعد از انقلاب صنعتی، نرخ فقر 40 درصد کمتر شد. البته این تحول طی 50 سال اتفاق افتاد و نتیجه مثبتی روی شرایط اجتماعی و اقتصادی مردم و کشورها بر جای گذاشت و آغاز گر دوره‌ای شد که ما از آن به عنوان دوره سرمایه‌داری یاد می‌کنیم. دوره‌ای که هم دولت‌ها نظام سرمایه‌داری را در پیش گرفته‌اند و هم مردم در تلاش هستند تا هر چه بیشتر کار کنند و درآمد و ثروت بیشتری انباشته سازند. طبق آمارهای موجود طی دو قرنی که از آغاز انقلاب صنعتی در دنیا می‌گذرد جمعیت کره زمین تقریبا 6 برابر شده است در حالی‌که درآمد سرانه در دنیا بیش از 10برابر شده است و این نشان از ثروتمند تر شدن مردم و به دنبال آن مصرف محور تر شدن جوامع دارد..
اختراعاتی که زمینه‌ساز انقلاب صنعتی شد
پژوهش‌گران دانشگاه ییل در مقاله‌ای ابداعاتی که زمینه‌ساز انقلاب صنعتی در دنیا بوده است را در جدول زیر خلاصه کرده‌اند. هرکدام از این اختراعات، نقطه عطفی در تاریخ دنیا بوده وهر اختراع، سهم مهمی در توسعه صنعتی دنیا و تبدیل شدن جهان به دنیای صنعتی امروزی داشته‌اند. این ابداعات از سال 1775 میلادی آغاز شده است ولی بسیاری از مورخان معتقدند ریشه انقلاب صنعتی در سال‌های آغازین هجدهم و در دوره‌ای است که ساکنان زمین با مشکلات اقتصادی زیاد دست و پنجه نرم می‌کردند.
انقلاب صنعتی در آمریکا
ایالات متحده آمریکا از جمله کشورهایی بود که به سرعت تحت تاثیر انقلاب اروپا قرار گرفت. پیش از این تمامی‌مراکز تولیدی در آمریکا با نیروی اسب کار می‌کردند و استفاده از اسب برای تولید مشکلات زیادی را برای آنها ایجاد کرده بود ضمن اینکه روند تولید را هم بسیار کند نگه داشته بود. در سال 1812 میلادی بود که جنگی بزرگ بین آمریکا و انگلیس در گرفت و انگلیس که چندین دهه از انقلاب صنعتی را پشت‌سر گذاشته بود در مقابل کشوری قرار گرفت که توانایی صنعتی و اقتصادی لازم برای دفاع از خود را نداشت. این جنگ که در تاریخ به جنگ تمدن‌ها یا civil war معروف است کاملا نشان داد که آمریکا نیاز به تجهیزات پیشرفته و وسایل حمل‌و‌نقل توسعه یافته در کنار استقلال اقتصادی و صنعتی برای دفاع از خود دارد. بعد از آن بود که اولین جرقه‌های انقلاب صنعتی در آمریکا زده شد و سرمایه‌گذاری دولت برای توسعه فعالیت‌های مطالعاتی و توسعه صنعتی افزایش پیدا کرد. البته در سال‌های یاد شده، دولت آمریکا منابع مالی زیادی نداشت.
به دنبال اتمام جنگ و عادی شدن روابط دو کشور آمریکا و انگیس شماری از دست‌اندرکاران دولتی و صنعتی آمریکا سفری به انگلیس کردند و ضمن بازدید از مراکز مختلف صنعتی این کشور اقدام به خریداری تکنولوژی‌های تازه‌ای کردند که باعث رشد تولید و صنعت در کشور انگلیس شده بود. به دنبال این سفرها بود که نیروگاه‌های آبی‌برای تامین انرژی مورد نیاز واحدهای تولیدی جایگزین اسب شد و آمریکا اولین کارخانه تولید پنبه در دنیا را راه اندازی کرد. البته این کارخانه در اواخر قرن هجدهم یعنی در سال‌های دهه 1780 میلادی راه اندازی شده بود ولی توسعه آن و تبدیل شدنش به یک کارخانه مطرح و بزرگ پنبه به سال‌های دهه 1860 میلادی مربوط می‌شود. سال‌هایی که اولین نشانه‌های انقلاب صنعتی در این کشور نمایان شده بود.
بسیاری از اقتصاددانان و تاریخ دانان معتقدند از این سال بود که آمریکا سرعت بالای رشد اقتصادی را آغاز کرد و راهی را در پیش گرفت که سبب شد بعد از گذشت دو قرن به بزرگترین اقتصاد دنیا تبدیل شود. به عقیده تحلیلگران، صنعتی شدن در آمریکا شامل سه مرحله بسیار مهم بود: اول: توسعه صنعت حمل‌و‌نقل هوایی و دریایی و زمینی که باعث بیشتر شدن ارتباط بخش‌های مختلف کشور و حتی ارتباط گسترده تر آمریکا با دیگر نقاط دنیا شد. دوم: توسعه انرژی الکتریکی به دنبال اختراع بزرگ و ارزشمند ادیسون. سوم: توسعه مراحل مختلف صنعتی از قبیل توسعه پروسه‌های پالایشگاهی و تولید کالاهای مختلف صنعتی و مصرفی. البته در جریان صنعتی شدن آمریکا یا به تعبیر بهتر گذر از یک اقتصاد وابسته و ضعیف به یک اقتصاد صنعتی تحت تاثیر انقلابی‌که ریشه در انگلیس داشت دولت نقش بسیار مهمی ایفا کرد. دولت آمریکا در این دوران سیاست‌هایی برای حمایت از صنایع داخلی وضع کرده بود و با ارایه کمک‌های مالی بستر لازم برای تحقیق و مطالعه که زمینه‌ساز اکتشافات و اختراعات بود را فراهم کرد.
تغیرات فرهنگی و اجتماعی
توسعه سریع شهرنشینی و خالی شدن روستاها از مهم ترین تحولات اجتماعی عضر انقلاب صنعتی بوده است. تایمز در این مورد می‌نویشد: در عرض پنجاه سال شمار ساکنان روستاها در آمریکا 80 درصد کمتر شدند. البته این کاهش شمار روستاییان به دلیل جایگزین شدن تجهیزات و ماشین‌آلات صنعتی به جای نیروی کار انسانی اسیب زیادی به کشاورزی وارد نکرد ولی مشکلات زیادی را در شهرها به‌وجود اورد و سبب شد تا نیاز به مسکن و زیر ساخت‌های اولیه زندگی شهری بیشتر شود. فرهنگ شهرنشینی و فرهنگ کار در کارخانه‌های صنعتی تغیرات زیادی را در سطح روابط اجتماعی و تعاملات ساکنان آمریکا به‌وجود اورد و دیگر حضور در گروه بسته خانوارها برای هیچ کس معنایی نداشت.
در همین زمان بود که قانونهای مختلفی برای ایجاد نظم در شهرها وضع شد و مهم‌ترین قانون در مورد کودکان کار بود. در واقع قانونی وضع شد که به کارفرمایان اجازه نمی‌داد از نیروی کار کودکان در مقابل پرداخت‌های اندک استفاده کنند. از طرف دیگر توسعه شرایط بهداشتی و درمانی هم از دیگر پیشرفت‌هایی بود که بعد از انقلاب صنعتی ایجاد شد و زمینه را برای رشد سریع جمعیت در جهان فراهم کرد.
تحولات پس از انقلاب صنعتی
پایان دوره فئودالیسم باعث شد تا دیگر زمین به عنوان سرمایه اصلی محسوب نشود و مردم کارخانه‌های صنعتی و تجهیزات صنعتی را جایگزین آن کنند. این موضوع سبب شد تا در روابط اقتصادی بین مردم تغیرات بزرگی ایجاد شود و تعاملات اقتصادی در کی کشور گسترش یابد. از طرف دیگر دولت‌ها متوجه شدند که به تنهایی نمی‌توانند تمامی‌نیازهای داخلی را تامین کنند و به کشورهای دیگر نیاز دارند و همین مساله بر ضرورت توسعه روابط اقتصادی بین کشورها اثر گذاشت. طبق گزارش‌های موجود قبل از انقلاب صنعتی در دنیا ارزش تجاری جهان برابر با یک درصد تولید ناخالص داخلی دنیا بوده است ولی بعد از انقلاب صنعتی ارزش تجاری جهان به بیشتر از 15 درصد تولید ناخالص داخلی دنیا افزایش یافته است. این مساله ضمن ایجاد میلیون‌ها فرصت شغلی تازه در دنیا سبب شد تا ثروت زیادی در کشورها ایجاد شود و بستر لازم برای تخصصی تر شدن عملکرد صنایع در کشورهای مختلف به‌وجود آید. از طرف دیگر رشد سریع جمعیت در شهرها به دلیل کاهش مرگ و میر و توسعه بهداشت و درمان زمینه را برای افزایش شمار نیروی کار در کارخانه‌های صنعتی فراهم کرده بود.
آمارها نشان می‌دهد در سال 1800 میلادی تنها 3 درصد از کل جمعیت کره زمین در شهرها زندگی می‌کردند و. مابقی به کار کشاورزی و دام پروری در روستاها مشغول بودند اما در اوایل قرن بیستم میلادی ساکنان شهرها به 50 درصد کل جمعیت کره زمین افزایش یافتند. همچنین توسعه بهداشت و درمان سبب شد تا امید به زندگی در کشورهای مختلف رشد کند و. در سال‌های 1800 میلادی تا 1820 میلادی امید به زندگی در اغلب کشورهای اروپایی و آمریکا برابر با 35 سال بود ولی در سال 1850 امید به زندگی به 49 سال افزایش یافت و به تدریج رشد کرد. همچنین رشد اقتصادی کشورها به دلیل استفاده از تجیهزات بهتر و ارتقای راندمان کاری سبب شد تا بر حجم سرمایه‌های مازاد در کشورها اضافه شود و سرمایه‌گذاری در پروز‌های تحقیق و توسعه افزایش یابد. از طرفی رشد سرمایه‌ها در دولت‌های غربی‌سبب شد تا بر نرخ دستمزدهای کارگران شهرنشین اضافه شود و به دنبال آن استانداردهای زندگی آنها هم ارتقا یابد. همین تحولات بود که اقتصاد دنیا را در مسیر تازه‌ای قرار داد و جوامع پر مصرف امروزی را ایجاد کرد. هیمن مساله سبب شد تا در دو قرن گذشته اختراعات بی‌شماری در دنیا صورت گیرد که برخی از آنها تحولات بزرگی در زندگی بشر ایجاد کرده است. ایجاد شبکه تجاری و جمعی و سازمان‌های جهانی از دیگر مصادیق انقلاب صنعتی بود.
در همین زمان بود که فرهنگ کار در میان مردم توسعه پیدا کرد و افراد تلاش می‌کردند برای ارتقای استانداردهای زندگی خانواده خود و توسعه اقتصادی کشور بیشتر و بیشتر کار کنند. همین مساله باعث شد تا سوء‌تغذیه و گرسنگی در اغلب کشورها کاهش پیدا کند و مردم توان تامین نیازهای خود را داشته باشند. یکی دیگر از مهم‌ترین تحولات در جریان انقلاب صنعتی توسعه اطلاعات و انتقال سریع آن بین مردم بود. ضمن اینکه وسایل از قبیل تلفن و تلگراف امکان این انتقال سریع را فراهم می‌کرد و وسایل حمل‌و‌نقل عمومی نیز بستر‌سازی انتقال سریع تکنولوژی را انجام داده بود ولی مردم هم نقش مهمی داشتند. در این دوران اغلب کارگران در کارخانه‌های تولیدی در مورد اطلاعات تازه و نحوه کار ماشین‌آلات جدید باهم صحبت می‌کردند و مدام مشغول اموزش دادن کار با دستگاه‌های مختلف به دیگر کارگران بودند. در این زمان رقابت کاری مفهوم چندانی نداشت و همه برای خروج از فقر و توسعه اقتصادی دست به دست هم داده بودند و همین مساله سبب شد تا این انقلاب بسیار تاثیر گذار باشد.
افزایش سرمایه، مهم‌ترین تحول اقتصادی
قبل از انقلاب صنعتی در دنیا زمین به عنوان منبع ثروت و ارزش محسوب می‌شد اما در جریان انقلاب صنعتی مالکیت کارخانه‌های تولیدی و صنعتی و حتی ماشین‌آلات صنعتی به عنوان ثروت به حساب می‌آمد. نمی‌توان در مورد هویت یا تاریخچه اولین کسانی که ریسک سرمایه‌گذاری در ساخت کارخانه‌های صنعتی یا خرید ماشین‌آلات و تجهیزات را پذیرفتند مطلبی‌را عنوان کرد ولی نکته مهم این است که آنها گام بلندی در جهت افزایش حجم و ارزش سرمایه در دنیا بر داشتند. به جرات می‌توان گفت این افراد بودند که باعث توسعه انقلاب صنعتی و توسعه نظام سرمایه‌داری در دنیا شدند. در این دوران دو گروه سرمایه مورد نیاز مردم بود. اولین گروه سرمایه‌های بلندمدت بود که برای توسعه حجم کار مورد استفاده قرار می‌گرفت و دومین گروه سرمایه‌های کوتاه مدت بود که برای خرید مواد اولیه صنعتی و پرداخت دستمزدهای کارگران استفاده می‌شد.
در این زمان موسساتی برای تامین وام‌های بلندمدت به کارخانه‌ها ایجاد شد و همین موسسات مادر اصلی نظام بانکی امروزی دنیا هستند که تامین وام‌های بلندمدت برای صاحبان صنایع را بر عهده دارند. اما مشکل اصلی تامین منابع مالی لازم برای پرداخت دستمزد کارگران یا خرید مواد اولیه بود. اغلب کارخانه‌های صنعتی پرداخت هزینه خرید مواد اولیه را پس از فروش محصول نهایی خود انجام می‌دانند و یک فروشنده مواد اولیه بین 6 ماه تا یک سال برای دریافت پول خود صبر می‌کردند. در این دوران مهم‌ترین مشکل کارخانه داران پرداخت دستمزد کارگران بود که باید از فروش محصول کارخانه تامین می‌شد. نظام‌های مختلف پرداخت دستمزد در این زمان وجود که یکی از آنها گروه‌بندی کردن کارگران و پرداخت دستمزد هر عده در زمان مشخصی از ماه بود.
گاهی هم دستمزد عده‌ای در صبح یک روز پرداخت می‌شد و به آنها مرخصی داده می‌شد تا برای خرید مایحتاج خانواده به بازار بروند. از هزینه کرد این دستمزدها و بازگشت پول از واحدهای فروش به کارخانه‌ها بود که منبع مالی لازم برای پرداخت دستمزد گروه دیگر از کارگران تامین می‌شد. مشکل سرمایه‌گذاران در کارخانه‌ها با توسعه نظام بانکی برطرف شد. در اوایل قرن هجدهم میلادی اولین بانک‌های خصوصی در کشورهای مختلف تاسیس شدند که بنیان‌گذاران آن صاحبان سرمایه‌ها بودند. اما قوانین بانکی درستی پشتوانه کار این بانک‌ها نبود و همین موضوع موجب شد تا شمار زیادی از آنها ورشکسته شوند. در سال‌های 1850 میلادی بود که نظام بانکی امروزی دنیا متولد شد و شبکه بانکی مسولیت انتقال وجوهات از بخش‌هایی که دارای مازاد بودند به بخش‌هایی که کمبود داشتند را بر عهده گرفتند. *
منابع:
سایت امریکن هیستوری(American History)
سایت دانشگاه ییل (Yale University)
روزنامه وال استریت ژورنال(Wall Street Journal)
/36
