بستنی نوعی دسر منجمد و مزه‌دار است که باید شامل حداقل ۱۰٪ چربی شیر باشد. مقدار این چربی می‌تواند از ۱۰ تا ۱۶ درصد تغییر یابد که معمولاً بستنی‌ها حاوی ۱۴٪ چربی شیر هستند، همچنین بستنی می‌تواند شامل دیگر انواع لبنیات مثل خامه باشد که به همراه مواد شیرین‌کننده و طعم‌دهنده تهیه می‌شود.
اولین کارخانه صنعتی بستنی‌سازی جهان در سال ۱۸۵۱در مریلند، کار خود را آغاز نمود. بستنی رفته رفته با سفر به هر منطقه جغرافیایی طعم‌های بیشماری را شامل شد آب میوه‌ی سرد شده در بسیاری از کشورهای جهان از جمله چین از ۳۰۰۰ سال پیش شناخته شده را می توان اولین بستنی ها دانست و طبق اطلاعات موجود، رومی‌های قدیم از برف کوه‌ها برای سرد کردن آب میوه استفاده می‌کرده‌اند. از آن تاریخ تا قرن هیجدهم میلادی، مدارک زیادی در دست نیست، تا این که مارکوپولو سیاح مشهور ونیزی در بازگشت از سفر مشهورش به آسیا اطلاعاتی در زمینه‌ی ساخت شیرینی از شیر منجمد (احتمالاً نوعی بستنی میوه‌ای امروزی) را همراه خود از چین آورد.
این روش در ونیز مورد استفاده قرار گرفت و سپس در سرتاسر ایتالیا گسترش یافت. به تدریج کشورهای دیگر اروپایی نیز از این روش برای تهیه بستنی استفاده کردند.
در ایران، بستنی ابتدا به صورت سنتی و دستی با عنوان “بستنی زعفرانی” تهیه می‌شد. این بستنی درون ظرفی(بشکه ای) دو جداره درست می‌شد؛ به این صورت که درون جدار داخلی شیر، خامه، شکر، ثعلب و زعفران، و در جدار بیرونی یخ و نمک ریخته می‌شد؛ سپس بشکه را مرتباً تکان می‌دادند تا بستنی تهیه شود. اما امروزه این صنعت توسعه‌ی فراوان یافته و تقریباً در تمام شهرهای ایران به صورت صنعتی تهیه و مصرف می‌گردد.
تهیه بستنی
برای تهیه بستنی شیر را باید به مدت حداقل ۴ دقیقه بجوشانند یا ان را در دمای ۸۲-۸۵ درجه سانتیگراد به مدت حداقل ۵ دقیقه پاستوریزه کنند .
بستنی در تمام دنیا به ۳ روش کلی تهیه می شود .
۱- بستنی هایی که فقط حاوی اسانس و عطر هستند که از قند و چربی و ماده خشک تشکیل شده اند.
۲- نوع دوم این بستنی ها با اب میوه تهیه میشوند که انها هم شامل همین ۳ ماده قند و چربی و ماده خشک است.
۳- نوع سوم بستنی که فراگیر هم هست . بستنی تخم مرغی است که شیر . زرده تخم مرغ و قند دارد .
افزودنی های بستنی ..
افزودنی هایی که به طور مجاز به بستنی اضافه می شوند عبارتند از . شیر غلیظ شیرین و غیر شیرین . شیر خشک بدون چربی یک درصد یا با چربی . کره یا خامه . پودر زرده تخم مرغ . تخم مرغ منجمد . رنگهای مجاز خوراکی . و پایدار کننده ( حدود یک درصد ) مثل ژلاتین . سفیده تخم مرغ . الژینات سدیم . و پکتین است . و عطر های مصنوعی . نشاسته و ارد جزو غیر مجاز ها هستند .
مواد اولیه
- مواد جامد غیر چربی شیر : از طریق شیر خشک، پودر آب پنیر یا شیر تغلیظ شدة شیرین تامین می گردد. این بخش حاوی پروتئین، لاکتوز و املاح معدنی می باشد. این بخش نقش مهمی در بهبود بافت بستنی (از طریق عملکرد پروتئین ها) و امکان افزایش حجم هوای وارد شده به داخل آن دارد. معمولا در فرمولاسیونی حاوی ۱۰% تا ۱۲% چربی، ۱۱% تا ۱۱٫۵% مادة جامد غیر چرب مورد استفاده قرار می گیرد.
- شکر و مواد شیرین کننده : شکر حاصل از نیشکر، چغندر، گلوکز، لاکتوز و قند اینورت برای این منظور مورد استفاده قرار می گیرند. استفاده از این مواد موجب بهبود طعم، افت نقطة انجماد و ایجاد بافت نرمتر و احساس دهانی بهتر می گردد.
- امولسیفایرها : این ترکیبات ۰٫۳% تا ۰٫۵% وزن بستنی را تشکیل می دهند. در صنعت بستنی عمدتا از امولسیفایرهایی مانند استرهای گلیسرول، استرهای قندی، استرهای سوربیتول و استرهای حاصل از منابع دیگر استفاده می شود. امولسیفایرها موجب ایجاد امولسیون از طریق کاهش کشش سطحی و پایداری امولسیون حاصل می گردند.
- پایدارکننده ها : پایدارکننده ماده ای است که زمانی که در آب پخش می گردد، تعداد زیادی مولکول آب را جذب و ثابت کرده و به این ترتیب از حرکت آزادانة این مولکول ها جلوگیری می کند. پایدارکننده ها در دو شکل پروتئینی (شامل ژلاتین، کازئین، آلبومین و گلوبولین) یا کربوهیدراتی (کلوئیدهای دریایی، همی سلولز و ترکیبات سلولزی اصلاح شده) مورد استفاده قرار گرفته و ۲% تا ۰٫۴% وزن بستنی را تشکیل می دهند.
- طعم دهنده ها : نوع این مواد در انتخاب مصرف کننده تاثیر به سزایی دارد. وانیل، شکلات، توت فرنگی و مغزها مهمترین مواد طعم دهنده در تولید بستنی می باشند.
- چربی : معمولا ۱۰% تا ۱۵% وزن بستنی را تشکیل می دهد. در تولید بستنی، ممکن است از چربی شیر یا چربی های گیاهی استفاده شود. استفاده از چربی های گیاهی (به شکل روغن پالم یا نارگیل یا آفتابگردان جامد) امکان تغییر رنگ و طعم را موجب می گردد. استفاده از چربی های گیاهی در اروپا رایج، ولی در کشورهای آمریکای شمالی محدود است. چربی نقش مهمی در طعم و ساختار بستنی؛ به ویژه پایداری کف ایجاد شده؛ ایفا می کند.
- روغن های مغز بستنیبستنی های معمولی(بستنی اقتصادی) ۱۰-۸%چربی ولی بستنی های پرمیوم تا ۱۵-۲۰%درصد چربی دارند. یک بستنی خوب فقط با چربیهایی ساخته می شود که پروفایل ذوب مناسبی داشته باشد.نقش چربی در تولید بستنی– مقاومت بستنی در مقابل ذوب شدن- نرم شدن بافت بستنی و مسئول ایجاد بافت خامه ای در بستنی
– چربی به بستنی پایداری می دهد اما توانایی زدن Whipping ability را کاهش می دهد
– طعم بستنی و بالابردن خواص ارگانولپتیکی در بستنی
روغن های مورد استفاده در صنعت بستنی
– شورتینگ های nondairy با نقطه ذوب و SFC مشابه کره
– روغن پالم اولئین هیدروژنه شده
– روغن نارگیل هیدروژنه شده
– روغن پالم کرنل بطور جزیی هیدروژنه شده
– روغن پالم کرنل اولئین هیدروژنه شده
بهترین انتخاب : مخلوطی از روغنهای بر پایه لوریک و غیر لوریک با SFC (خصوصا در صفر درجه )مناسب است. این روغن ها بدون طعم (Bland ) با قدرت Whipping مطلوب می باشند.
فاکتورهای چربی مناسب برای مغز بستنی
– پایداری در طی نگهداری
– سرعت کریستالیزاسیون
– اندازه کریستال ها
– SFC (میزان چربی جامد)
استفاده از امولسیفایرها و استابیلایزرها می تواند تاثیر مطلوبی برروی over run بستنی داشته باشد.
فرآیند تولید بستنی
دریافت و ذخیره سازی مواد اولیه: مدیریت این مرحله به ظرفیت کارخانه وابسته است. به طور کلی فرآورده های شیر باید قبل از ذخیره سازی تا حدود ۵ درجه سانتی گراد سرد شده؛ در حالی که شیر تغلیظ شدة شیرین و گلوکز باید در دماهای نسبتا بالا (۳۰ تا ۵۰درجه سانتی گراد) نگهداری شوند تا ویسکوزیتة آن ها در زمان پمپ کردن افزایش نیابد.
فرمولاسیون: قبل از اختلاط، وزن و یا حجم مواد اولیه باید به دقت تعیین شود. برای به دست آوردن یک مخلوط مناسب و متعادل، لازم است که مقدار مادة خشک غیر چربی تعیین گردد. این امر از طریق کم کردن درصد مواد چرب، مواد قندی، امولسیفایر و پایدار کننده های به کار رفته از عدد ۱۰۰ و بعد ضرب عدد به دست آمده در ۰٫۱۵ حاصل می شود.
- وزن کردن و اختلاط مواد اولیه : ترکیبات به صورت وزنی یا حجمی اندازه گیری و مخلوط می شوند.
- پاستوریزاسیون و هموژنیزاسیون: پاستوریزاسیون به منظور از بین بردن پاتوژن ها و غیر فعال کردن لیپازهای باکتریایی صورت می گیرد. این فرآیند در دمای ۸۳ تا ۸۵سانتی گراد به مدت ۱۵ ثانیه انجام می شود. هدف فرآیند هموژنیزاسیون، کاهش اندازة گویچه های چربی، افزایش سطح، تشکیل غشا و فراهم آوردن امکان استفاده از کره یا خامه در این مرحله می باشد. به کار بردن هموژنیزاسیون دو مرحله ای در تولید بستنی مطلوب تر است (فشار psi2000 تا psi 2500 )سپس مخلوط تا ۵ºc سرد شده و وارد تانک رسیدن می گردد.
- رسیدن : مخلوط بستنی حداقل به مدت ۴ ساعت در دمای ۲ تا درجه سانتی گراد نگهداری شده تا رسیدن در آن صورت گیرد. این مرحله نقش مهمی در شکل گیری مادة نهایی دارد. در این مرحله، چربی کریستاله شده، آبگیری پروتئین ها و لاکتوز صورت گرفته و اثر پایدار کننده ها ظاهر می شود.
- انجماد پیوسته: در تولید بستنی، فریزرهای پیوسته دارای دو نقش می باشند: وارد کردن هوا به مقدار کنترل شده به داخل مخلوط و انجماد آب داخل مخلوط و تبدیل آن به تعداد زیادی کریستال های کوچک یخ. مخلوط اولیه، به داخل فریزرهای صفحه خراش پمپ می شود. فرآیند انجماد بسیار سریع بوده و این موضوع سبب تشکیل مقدار زیادی کریستال های کوچک یخ نیز می گردد. همزمان، هوا نیز وارد مخلوط شده و انجماد در ۳- تا ۶- درجه سانتی گراد صورت می گیرد.
افزایش حجم، از طریق ورود هوا به داخل بستنی اورران نامیده می شود. معمولا میزان اور ران ۸۰% تا ۱۰۰% است. یعنی به ازای یک لیتر از مخلوط، ۰٫۸ تا ۱ لیتر هوا وارد آن می گردد. بدون وجود هوا، بستنی به شکل یک قطعه یخ سخت در می آید.
- بسته بندي، اكسترود كردن و قالب گيري : بسته بندي ليواني، قيفي و در ظرف با جاگذاري يك ماشين دوار پركن در خط انجام مي پذيرد. اين ماشين مي تواند پس از پر كردن، محصول را با انواع مغزها ميوه ها و شكلات تزئئين نمايد سپس محصول از درون يك تونل سفت كننده كه دماي آن C˚۲۰- است عبور داده مي شود.
فراورده هاي بستني اكسترود شده پس از خروج از نازل دستگاه در روي سيني قرار داده شده و متعاقبا وارد تونل انجماد مي گردند. بستني اكسترود شده در شكل و اندازه هاي مختلف در روي سيني يا در داخل ليوان يا قيف يا به صورت لايه هاي ساندويچي ويفر مانند از ميان تونل سفت كننده عبور داده مي شوند.
بستني هاي چوبي يا بستني هاي يخي در ماشين هاي مخصوص به نام فريزرهاي بستني چوبي ساز همراه با قالب گيري توليد مي شوند. بستني مستقيما از فريزر پيوسته با دماي C˚۳۰- خارج مي گردد. قالبهاي پرشده از ميان يك محلول آب نمكي با دماي C˚۴۰- عبور داده مي شوند.انجماد بستني در اين محل انجام مي پذيرد ، چوبها قبل از اينكه محصول به طور كامل منجمد گردد در قالبها قرار داده مي شوند. بري خارج كردن محصول منجمد شده از داخل قالب آنها را از ميان آب نمك گرم عبور مي دهند.
